موضوع زلزله با توجه به همه گیر بودن آن در تمام دنیا و خسارات جانی و مالی متعدد این پدیده طبیعی، یکی از مهمترین موضوعات در ساخت و ساز‌ها می‌باشد که مهندسین می‌بایست به آن توجه ویژه نمایند و رعایت آیین نامه‌ها و قوانین آن بسیار حائز اهمیت است.
از همین رو روابط عمومی سازمان نظام مهندسی ساختمان مازندران در گفت و گویی با آقای دکتر عبدالله زاده رئیس دانشکده مهندسی عمران دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل به این موضوع پرداخته است:
۱- علل وقوع زلزله و مفهوم لرزه خیزی چیست؟
نظریات مختلفی در مورد علل وقوع زلزله مطرح هستند که دو مورد از مهمترین آن‌ها نظریه تکتونیک صفحه‌ای و نظریه گسل‌های مسبب می‌باشند در کشورمان ایران غالباً گسل‌ها (که همان شکاف‌های موجود در اعماق زمین هستند و گاهاً این شکاف‌ها تا سطح زمین ادامه می‌یابند) عامل و مسبب بروز زلزله‌ها هستند. در طول سال‌ها به دلیل حرکت مواد مذاب داخل زمین در اثر پدیده همرفت طبیعی پوسته سرد زمین که ما بر روی آن زندگی می‌کنیم فشرده شده و در نهایت با گسیخته شدن مجدد گسل‌ها، قطعات دو طرف خط گسل نسبت به هم حرکت نموده و وقوع زلزله را شاهد هستیم.
۲- لطفا مفهوم مقیاس ریشتر را توضیح دهید.
در علم فیزیک برای اندازه گیری مقدار هر کمیت مقیاس اندازه گیری تعریف شده است مثلا ً برای اندازه گیری جرم یک جسم از مقیاس کیلوگرم استفاده می‌شود، برای اندازه گیری زلزله نیز مقیاس‌های مخلتفی تعریف شده است که مهمترین آن‌ها که در کشور ما هم مورد استفاده قرار می‌گیرد مقیاس توصیفی مرکالی (برای اندازه گیری شدت یک زلزله بر پایه آثار تخریبی زلزله در ابنیه‌ها) و مقیاس‌های بزرگی (که بر پایه اندازه انرژی آزاد شده در زلزله بنا شده اند) می‌باشند. از میان مقیاس‌های مختلف بزرگی، مقیاس بزرگی محلی یا واحد ریشتر است که با کمک بزرگترین دامنه حرکت زمین در هنگام زلزله و با استفاده از تابع لگاریتمی تعریف شده است.
مقدار انرژی که در کانون هر زلزله در اعماق زمین آزاد می‌شود بسیار قابل توجه است بر اساس تحقیقات محققان برای مثال انرژی آزاد شده در کانون یک زلزله ۵ ریشتری معادل انرژی آزاد شده ناشی از انفجار حدود ۲۰۰ تن ماده منفجره TNT است و با افزایش هر واحد به بزرگای زلزله این انرژی حدوداً ۳۲ برابر می‌شود یعنی انرژی آزاد شده در یک زلزله ۷ ریشتری حدود ۱۰۰۰ برابر انرژی آزاد شده در یک زلزله ۵ ریشتری است. می‌توان تصور نمود که در زلزله بم با بزرگی ۶/۶ ریشتر به چه میزان انرژی آزاد شده که که سبب از دست رفتن حدود ۴۰ هزار نفر از هم وطنان عزیزمان شده است.
۳- میزان لرزه خیزی مازندران و ایران در مقایسه با سایر کشور‌ها و استان‌ها چقدر است؟
فلات قاره ایران به دلیل شرایط زمین ساختی و فعالیت‌های تکنونیکی یکی از مناطق لرزه خیز کره زمین محسوب شده و بر روی کمربند لرزه خیزی آلپ- هیمالیا قرار دارد. بیشترین فعالیت‌های لرزه خیزی در کشورمان ایران به ترتیب در اطراف رشته کوه‌های البرز زاگرس و مکران می‌باشد و هر چه به این رشته کوه‌ها نزدیک‌تر می‌شویم بر شدت و بزرگی زلزله این مناطق افزوده می‌شود. استان مازندران نیز به دلیل مجاورت با رشته کوه‌های البرز از پتانسیل لرزه خیزی زیادی برخوردار است. البته همانگونه که در استاندارد ۲۸۰۰ نیز قابل مشاهده می‌باشد مناطقی در کشور ما وجود دارند (همچون تهران) که به دلیل شرایط زمین شناسی و نزدیکی بیشتر به منابع قدرتمند لرزه‌ای از پتانسیل لرزه خیزی زیادی برخوردارند.
در مقایسه پتانسیل لرزه خیزی ایران با سایر کشور‌ها می‌توان گفت در برخی از کشور‌ها همچون کشور ژاپن که بر روی کمربند لرزه خیز اقیانوس آرام قرار دارد علیرغم آنکه از پتانسیل لرزه خیزی بالاتری برخوردار است، ولی به جهت نظارت دقیق در محاسبه و اجرای ساختمان‌ها و استفاده از تکنولوژی‌های نوین همچون استفاده از مصالح نوین و جداگر‌ها و میراگر‌ها الحاقی در ساختمان‌ها توانسته اند از آثار تخریبی زلزله‌ها کاسته و خسارت‌های جانی و مالی آن‌ها را به حداقل برسانند.
۴- میزان مقاومت نسبی ساختمان‌ها در ایران در مقایسه با کشوری با لرزه خیزی مشابه چگونه است؟
پس از وقوع زلزله مخرب سال ۱۳۵۷ طبس و تدوین ویرایش اول آیین نامه طرح ساختمان‌ها در برابر زلزله (استاندارد ۲۸۰۰) خوشبختانه رفته رفته بر کیفیت طراحی و اجرای ساختمان‌ها افزوده شده و امروزه می‌توان گفت کیفیت سازهای ساختمان‌های درحال ساخت نسبت به کیفیت سازهای ساختمان‌های ساخته شده در دهه‌های گذشته افزایش یافته است. البته نبایستی انکار نمود که با وضعیت مطلوب فاصله قابل توجهی داریم.
۵- مقاومت ساختمان‌های سنتی (بتنی با تیرچه و بلوک یا فلزی) با ساختمان‌های ساخته شده با فناوری‌های نوین از لحاظ مقاومت در برابر زلزله را توضیح دهید.
اگر ساختمان‌های بتنی مسلح و یا فلزی که امروزه بر اساس استاندارد‌های کشورمان طراحی می‌شوند به درستی اجرا شوند انتظار می‌رود عملکرد‌های مطلوبی در سطوح مختلف شدت زلزله از خود نشان دهند به عبارت دیگر اگر این ساختمان‌ها به درستی طراحی و اجرا شود می‌توان انتظار داشت که زلزله‌های کمتر از ۵ ریشتر نتوانند در آن‌ها خسارت سازه ایجاد نمایند و این سازه‌ها بتوانند علیرغم خسارت‌های موضعی سازهای پایداری خود را در زلزله‌های کمتر از حدود ۷ ریشتر حفظ نمایند. البته درجه اهمیت ساختمان‌ها از نظر کاربری در طراحی مقاوم آن‌ها و میزان خسارت آن‌ها نیز موثر است. بدیهی است اگر در ساخت این ساختمان‌ها از مصالح نوین و سبکتر به همراه تکنولوژی‌های نوین سازهای همچون انواع میراگر‌ها و جداگر‌ها بهره گرفته شود، انتظار می‌رود سازه‌های این ساختمان‌ها تحت زلزله مشخص عملکرد مطلوب تری از خود نمایش داده و در نتیجه خسارت‌های جانی و مالی نیز کاهش یابد.
۶ - مقایسه سازه‌های متفاوت از مسکونی، آموزشی، درمانی و از لحاظ مقاومت در برابر زلزله و انتظارات از هر کدام در برابر زلزله مشخص چگونه است.
در استاندارد ۲۸۰۰ ساختمان‌های مختلف بر اساس دو عامل میزان تلفات جانی و مالی که به دنبال تخریب ساختمان‌ها و نشت مواد سمی یا آتش سوزی از آن‌ها ایجاد می‌شود و یا برپایه ضرورت خدمت رسانی این ساختمان‌ها بعد از وقوع زلزله به بازماندگان و صدمه دیدگان ناشی از زلزله (جهت کاهش خسارت‌های جانی و مالی زلزله) به چهار درجه اهمیت دسته بندی می‌شوند. برای مثال انتظار می‌رود که در زلزله‌ای که ساختمان‌های مسکونی خسارت قابل توجهی دیده اند و ایمنی جانی افراد در آن‌ها با تهدید مواجه شده است، ساختمان یک بیمارستان یا مراکز درمانی با کمترین میزان خسارت بتواند به خدمت رسانی خود ادامه داده و جان صدمه دیدگان را نجات دهد.
برای دستیابی به این هدف ساختمان‌های با اهمیت بالاتر، مقاوم‌تر طرح می‌شوند تا تحت زلزله با سطح خطر مشخص خسارت کمتری را تجربه کرده و خدمت رسانی آن‌ها تداوم یابد.
۷- ساده‌ترین اقدامات و یا نکات خاص مورد توجه برای طراحان، ناظران، مجریان جهت رعایت حداقلی ساخت ساختمان مقاوم در برابر زلزله چیست؟
آئین نامه‌های طراحی و اجرای ساختمان‌های کشورمان ایران که بر پایه نتایج تحقیقات محققان و تجربیات مهندسان کشورمان و سایر کشور‌های لرزه خیز به نگارش درآمده از سطح کیفی بالایی برخوردار بوده که با رعایت کامل آن‌ها مطمئناً کیفیت ساخت و ساز‌ها در همه بخش‌های چهارگانه ساختمان قابل قبول خواهد بود.
متأسفانه امروزه ضعف در عدم اجرای کامل این آئین نامه‌ها و ضوابط مربوط به آن است. برای مثال در خطه شمال که
ساخت و سازهای بلند مرتبه در خط ساحلی آن توسعه یافته است نبایستی مراحل سه گانه طراحی، نظارت و اجرای آن‌ها در همه خدمات چهارگانه مشابه ساختمان‌های کوتاه مرتبه و متوسط باشد. متاسفانه در خیلی از شهر‌های کوچک کنترل فرآیند طراحی این ساختمان‌ها در دفاتر از نظام مهندسی انجام می‌شود که بعضاً از حضور متخصصین لازم بی‌بهره هستند. برای مثال امروزه انجام تحلیل خطر ساختگاه در خیلی از ساختمان‌های بلند مرتبه برای اخذ مجوز تعداد طبقات بیشتر در ساخت این ساختمان‌ها مرسوم شده که متاسفانه غالباً این تحلیل توسط افراد غیرمتخصص انجام شده و در دفاتر مورد تایید قرار می‌گیرد که کمترین اطلاعی از این بحث تخصصی زلزله ندارد.
پیشنهاد می‌شود که مراحل مختلف کنترل طراحی و نظارت بر اجرای این گروه از ساختمان به صورت متمرکز در سازمان مرکزی نظام مهندسی و با حضور متخصصین مربوطه صورت گیرد و در گزینش مجری این ساختمان‌ها نیز استاندارد‌های بالاتری مد نظر قرار گیرد.
۸- عمده‌ترین اشکالات یا نقاط ضعف ساختمان‌ها با توجه به سوابق زلزله‌های موجود چیست؟
اگرچه فرآیند طراحی ساختمان‌ها دچار ضعف‌هایی است، ولی به نظرم مهمترین ضعف ساختمان‌های امروزی مشکلات اجرایی و استفاده از کارگران فصلی و غیر متخصص و نظارت‌های مقطعی است. علیرغم آنکه در ضوابط و آئین‌نامه‌های موجود آموزش کارگران و استادکاران و صدور پروانه کار حرفه‌ای برای آن‌ها ذکر شده است، ولی متاسفانه به دلایل مختلف این امر مهم تا به امروز اجرایی نشده و سبب اجرای نه چندان مطلوب ساخت و ساز‌ها شده شده که عملکرد این سازه‌ها در زلزله‌های گذشته گویای آن‌ها است. مثلاً ساخت و اجرای نامناسب بتن در اعضاء سازهای به خصوص در محل اتصالات و یا جوشکاری نامناسب مهاربند‌ها به ورق‌های اتصال دهنده از جمله عوامل مهم ایجاد خسارت در زلزله‌های گذشته بوده اند. یکی دیگر از اشکالات مهم ساختمان‌های کشورمان استفاده از مصالح سنتی و سنگین به جای مصالح سبک می‌باشد که افزایش نیروی زلزله و اعمال بار بیشتر به اجزاء سازهای را سبب می‌شود. در این خصوص انتظار می‌رود نظام مهندسی ساختمان در تعامل با صنعت و دانشگاه در توسعه فرهنگ سبک سازی ساختمان‌ها و آموزش مهندسان گام بردارد.
۹- اهمیت وال پست و اجرای درست آن را به زبان ساده توضیح دهید.
مهار نشدن دیوار‌های غیر سازهای و تیغه‌های جدا کننده یکی از عوامل ایجاد خسارت در زلزله‌های گذشته محسوب می‌شود در صورتی که این تیغه‌ها توسط المانهائی مهار نشوند در هنگام زلزله به سبب ایجاد مزاحمت در حرکت قاب‌های خمشی تحت ضربه این قاب‌ها قرار گرفته و به جهت سطح اتکا کم و پایداری نامناسب به سمت داخل و خارج ساختمان فرو می‌ریزد و ایمنی جانی ساکنین و یا عابرین اطراف ساختمان را تهدید می‌نمایند. استفاده از وال پست‌ها یکی از راه حل‌های مناسب مهار این دیوار‌های غیر سازهای است. البته بایستی توجه داشت که وال پست‌ها بایستی با فاصله مناسب از ستون‌ها اجرا شده تا مزاحم حرکت ستون‌ها نشده و ما بین وال پست و ستون در هنگام زلزله برخورد صورت نگیرد. همچنین اتصال وال پست‌ها به تیر‌ها در سقف بایستی به صورت تکیه گاه ریلی اجرا شود تا وال پست مانع حرکت آزادانه تیر‌های سقف نشود.
۱۰- مقایسه خسارت و تلفات زلزله‌های شاخص کشور و نقش مهندسین با توجه به عمر ۲۳ ساله سازمان‌های نظام مهندسی چگونه است؟
آمار‌ها به طور واضح نشان می‌دهد که در کشورمان ایران با توسعه آئین‌نامه‌ها و با فاصله گرفتن از فرآیند سنتی طراحی و اجرای ساختمان‌ها توسط معماران سنتی هر منطقه، کیفیت ساخت ساختمان‌ها ارتقا یافته و زلزله‌هایی که قبلاً بسیار مخرب بودند امروزه خسارت بسیار کمتری ایجاد می‌کنند که امید می‌رود با تلاش بیشتر این میزان از خطر پذیری نیز به حداقل برسد. البته بدیهی است که اگر علوم روز مهندسی و تجربه مهندسان نبود مطمئناً ساخت ساختمان‌های بلندمرتبه امروزی دور از دسترس می‌نمود.
